Czy Lokomotywa może być muzycznym erotykiem? Dlaczego Kukiz nienawidzi Tuwima, a grupa Buldog nagrała całą płytę poświęconą poecie? Czy autor Ptasiego radia był anarchistą, pacyfistą, lewakiem i masonem?
Na życiu Juliana Tuwima zaważyło wiele istotnych i błahych spraw: myszka na policzku (stąd zdjęcia tylko z profilu prawego, a karykatury z lewego), wizyty małego Juliana u wróżek mających w magiczny sposób usunąć znamię, agorafobia, widoki przemysłowej Łodzi, nieudane małżeństwo rodziców, pochodzenie („Dla antysemitów jestem Żydem, a moja poezja żydowską. Dla Żydów – nacjonalistów jestem renegatem, zdrajcą. Trudno!”1), miłość do Stefanii Marchwiówny, wojna, emigracja, uwielbienie języka rosyjskiego, zaufanie systemowi komunistycznemu i późniejsze nieudane próby wycofania się ze swoich poglądów politycznych, teatr i kabaret, grupa Skamander, przyjaźnie i ich zerwania, depresja, adopcja Ewuni, alkoholizm…
Rozliczenie z komunizmem
O życiu i twórczości Tuwima napisano już wiele książek, artykułów i rozpraw naukowych. W swoim tekście chciałabym skupić się na tym, co z tego życia i z tej twórczości zostało w naszej kulturze – i czy coś więcej niż tylko nazwa partii Prawo i Sprawiedliwość2 (swoją drogą, Tuwim by się uśmiał!). Bo choć od śmierci poety minęło ponad sześćdziesiąt lat, to z jego twórczości i z jego legendy chętnie czerpią artyści różnych środowisk. Choćby wspomniany we wstępie muzyk i polityk Paweł Kukiz, który jeszcze przed swoim szturmem na Sejm śpiewał tzw. zaangażowane piosenki. Wraz z zespołem Piersi artysta postanowił zabrać się za socrealistyczne teksty, m.in. Tuwima. Z mieszanki nienawiści i muzyki powstała piosenka W Poroninie. I chociaż autor Lokomotywy popełnił wiele wierszy ku czci systemu komunistycznego, to akurat autorem słów W Poronienie jest Janusz Minkiewicz.3 Jednakże rozemocjonowany Kukiz tak przekonująco sprzedał swoją wersję, że dosłownie „poprawił” historię literatury:
Anarchia!
W ostatnim dziesięcioleciu możemy zaobserwować tendencję przywracania do drugiego życia „buntowniczych” wierszy poety. Punkowe Liberum veto, alternatywny Akurat oraz anarchopunkowy Włochaty wykonali piosenki z tekstem Do prostego człowieka. Słowa wiersza Tuwim napisał 10 lat przed II wojną światową. Do dziś nie straciły one na aktualności:
W roku 1929 wiersz ten został oczywiście zrugany przez każdą stronę polityczną. Od prawicy dostawało się Tuwimowi dosłownie za wszystko, a od momentu publikacji Do prostego człowieka antysemickie nastroje jeszcze bardziej przybrały na sile. Lewica zarzucała poecie nieszczerość. Przyjaźń z Bolesławem Wieniawą oraz peany o Józefie Piłsudskim nie godziły się z tym nagłym zrywem pacyfistycznym.4
Nie tylko Do prostego człowieka zachwyciło muzyków sceny alternatywnej. Grupa Buldog na czele z Tomaszem Kłaptoczem w 2010 roku wydała płytę Chrystus miasta, na której znalazło się aż dziewięć piosenek z tekstami Tuwima. Prócz tytułowego, także: Ostry erotyk, Do generałów, Prośba, Mieszkańcy, Kamienice, Nędza, O chorym synku oraz Ty. Buldog w kolejnych płytach nie przestawał inspirować się Tuwimem, czego efektem są piosenki, których warstwę tekstową stanowią wiersze: Venus, Niczyj, Humoreska, Z wierszy o państwie.
Ciekawym przykładem muzyki z tekstem Tuwima jest piosenka Żandarm grupy Hańba. Zespół ten powstał w 1931 roku, jego główną ideą jest sprzeciw wobec sanacji i endecji oraz jest… fikcją!:
Zbuntowana Orkiestra Podwórkowa „Hańba!” jest muzyczno-literacką fikcją udowadniającą, że punk rock nie powstał na Wyspach Brytyjskich w hałaśliwych latach 70., lecz stworzono go w burzliwych czasach II Rzeczypospolitej, które były nie tylko rozkwitem kultury, sztuki i techniki, ale również okresem niszczenia demokracji, autorytarnych rządów Sanacji i jej imperialistycznych zapędów. Czterech krakowskich muzyków przy pomocy podwórkowego instrumentarium (banjo, bęben, akordeon, tuba) oraz wsparciu międzywojennych poetów (Tuwima, Brzechwy, Broniewskiego) wciela się w wykreowane postacie i łączy muzyczne inspiracje (punkowe, folkowe, klezmerskie), aby stworzyć własną opowieść o tym najbardziej „literackim” okresie w historii Polski.5
Piosenki (nie) dla dzieci
Wracając do wierszy dla dzieci, których sztandarowym przykładem jest Lokomotywa, powstała masa różnych piosenek odwołujących się do tej właśnie części twórczości poety. Na marginesie wspomnę, że za jego życia ta twórczość nie była najlepiej przyjmowana. Badaczki literatury nie widziały w niej wartości pedagogicznych, a raczej błyskotki intelektualno-werbalne.6 Lokomotywę na hip-hopowej płycie Poeci z 2009 roku słyszymy w przewrotnej interpretacji raperki Lilu. Dziecięcy wierszyk w jej wykonaniu przypomina raczej erotyk:
Wiersz O Panu Tralalińskim aż prosi się o umuzycznienie. Najpiękniej podjął się tego Witold Lutosławski w pieśni z 1947 roku:
Utwory do tekstów przeznaczonych dla dzieci są ważną częścią twórczości Lutosławskiego. Założeniem kompozytora było nie tylko stworzenie muzyki, którą będą słuchać dzieci, ale także wykonywać. Tym samym wzbogacił ten zaniedbany obszar kultury.
Lubię pisać muzykę dla dzieci. Wtedy gdy skomponowałem na przykład Pana Tralalińskiego i cały szereg innych rzeczy, polskich współczesnych utworów dla dzieci było bardzo mało.7
Kompozytor bardzo chętnie korzystał z poezji Tuwima. W swoich utworach dla dzieci nigdy nie uciekał się do najbanalniejszych technik kompozytorskich. Muzyka, nawet jeśli ilustracyjna, jest niezwykle bogata i różnorodna – tak samo jak teksty poetyckie. Mieczysław Tomaszewski o tych utworach powiedział:
Jest w nich prostota osiągnięta przez koncentrację, nierezygnowanie ze środków, użycie bogatego ich zespołu, ale aluzyjne, liczące na inteligencję i wrażliwość słuchacza.8
Słowa, które brzmią
Szczytowym osiągnięciem połączenia słów Tuwima z muzyką są według mnie Słopiewnie. Pełne neologizmów wiersze mają przede wszystkim wartość brzmieniową. W kompozycji Szymanowskiego zyskały szczególne piękno. Cykl pieśni otworzył w twórczości kompozytora nowy okres, inspirowany folklorem. W Słopiewniach zwraca szczególnie uwagę liryzm pieśni, inspiracje góralskimi tańcami oraz bardzo oryginalna harmonika oparta na skalach modalnych:
Twórczość Tuwima, jak wynika nawet z tego krótkiego i niepełnego przeglądu, jest niezwykle bogata i różnorodna. Dlatego też tak skrajnie odmienni twórcy sięgali po jego wiersze. I chociaż dla jednych będzie on zawsze komunistą, Żydem, masonem i Gudłajskim Mickiewiczem9, dla drugich pisarzem dla dzieci, a dla jeszcze innych klasykiem poezji polskiej i doskonałym tłumaczem, nie zmienia to faktu, że jego bogata twórczość do dziś fascynuje artystów. Rację miał Żeromski, mówiąc (w tonie niezbyt pochlebnym) Antoniemu Słonimskiemu:
Ale się ten Tuwim wgryzł w język polski, tak się wgryzł, że aż przegryzł się na drugą stronę.10
Przegryzł się i jest.
Aleksandra Bliźniuk
1 Rozmowy z Tuwimem, wyb. i opr. T. Januszewski, Warszawa 1994, s. 15.
2 Nazwa partii wzięła się z wiersza Modlitwa i jego słynnych ostatnich wersów: Niech prawo zawsze prawo znaczy,/A sprawiedliwość – sprawiedliwość.
3 M. Urbanek, Tuwim. Wylękniony bluźnierca, Warszawa 2013, s. 295.
4 Ibid., s. 101.
5 Cytat z fanpage’a grupy Hańba.
6 M. Urbanek, op.cit., s. 255.
7 W. Lutosławski, Lubię pisać dla dzieci. Rozm. przepr. J. Mackiewicz, Polskie Radio, 1974.
8 M. Tomaszewski, Komentarz do wydania nutowego Spóźniony słowik i nikczemny ptak. 12 pieśni i piosenek na głos i fortepian, Kraków 1981, wyd. V, cyt.za: D. Gwizdalanka, K. Meyer, Lutosławski. Droga do dojrzałości, Kraków 2003, s. 165-166.
9 Gudłaj – obraźliwe określenie na Żyda.
10 M. Urbanek, op.cit., s. 57.
Podsłuchaj 
Warto jeszcze dodać VIII Symfonię „Kwiaty polskie” Mieczysława Weinberga :)